Πρώιμη παιδική ήβη*

Από τον

Δημήτρη Παπαδημητρίου

Παιδοενδοκρινολόγο,

Δ/τή Τμήματος Παιδιατρικής – Εφηβικής Ενδοκρινολογίας & Διαβήτη Παιδιατρικού Κέντρου Αθηνών

«Πρώιμη παιδική ήβη»: Τι κρύβεται πίσω από την πρόωρη εισαγωγή των παιδιών στην εφηβεία;

Ένα νέο φαινόμενο των αναπτυσσόμενων χωρών, είναι η αυξημένη συχνότητα παιδικής «πρώιμης ήβης», η οποία ενέχει τόσο σωματικές όσο και ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις. Ο  Διευθυντής του τμήματος Παιδιατρικής-Εφηβικής Ενδοκρινολογίας και Διαβήτη του Ιατρικού Κέντρου Αθηνών, Δημήτρης Θ. Παπαδημητρίου,  μας εξηγεί όλα όσα θα πρέπει να γνωρίζουμε για την διάγνωση της πρώιμης παιδικής ήβης αλλά και την σωστή αντιμετώπιση της.

Τι είναι η «πρώιμη παιδική ήβη»;

Είναι γνωστό ότι η «ενήβωση» ή «ήβη», αποτελεί μία φυσιολογική μετάβαση από την παιδική ζωή στην ενήλικη και χαρακτηρίζεται από ενδοκρινολογικές, μορφολογικές και ψυχικές αλλαγές. Ουσιαστικά, ξεκινάει η σεξουαλική ωρίμανση του παιδιού, που εκδηλώνεται με την ανάπτυξη των δευτερογενών χαρακτηριστικών του φύλλου, όπως είναι η αύξηση των γονάδων (όρχεις , ωοθήκες) και της τριχοφυΐας-. Η «πρώιμη ήβη», είναι μία κατάσταση κατά την οποία παρουσιάζεται μία πρόωρη ενεργοποίηση/έναρξη, αυτής της διαδικασίας.

Για ποιες ηλικίες μιλάμε όταν αναφερόμαστε σε «πρώιμη παιδική ήβη» και ποια είναι τα αρχικά συμπτώματα;

Καταρχάς, μία «φυσιολογική ήβη» ξεκινάει μετά την ηλικία των 8 ετών στα κορίτσια και μετά τα 9 στα αγόρια. Εάν  δει κανείς ανάπτυξη στήθους ή τριχοφυΐας στο εφήβαιο σε ηλικίες κάτω των 8 στα κορίτσια ή διόγκωση όρχεων (> 3 cm³) και ανάπτυξη τριχοφυΐας στο εφήβαιο  πριν από τα 9 στα αγόρια, τότε θα πρέπει να γίνει διερεύνηση για  «πρώιμη ήβη».

Εμφανίζεται με την ίδια συχνότητα και στα δύο φύλα;

Τα κορίτσια παρουσιάζουν πολύ συχνότερα «προχωρημένη ήβη», ενώ τα αγόρια «καθυστερημένη ήβη», δηλαδή μία ήβη που ξεκινάει στην πρώτη περίπτωση νωρίτερα από τον μέσον όρο που υπολογίζεται περίπου στα 10 έτη και στην δεύτερη περίπτωση πολύ αργότερα από τον μέσο όρο των 11 ετών. Αυτή η «δυσαναλογία» πιθανόν να συμβαίνει, γιατί από τη φύση του το κορίτσι ετοιμάζεται πιο γρήγορα για την αναπαραγωγική ηλικία.

Που οφείλεται αυτή η πρόωρη έναρξη της εφηβείας;

Η πρόωρη έναρξη της ήβης, μπορεί να προκύψει από διάφορους παράγοντες. Ο ψυχο-κοινωνικός παράγοντας είναι σίγουρα καταλυτικός. Δηλαδή, τα ερεθίσματα και οι εικόνες από την οικογένεια, την κοινωνία, την τηλεόραση και το ευρύτερο περιβάλλον του παιδιού, θα διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο. Επίσης, η αφθονία της τροφής στις κοινωνικό-οικονομικά προηγμένες χώρες, -ατυχώς όμως και της κακής ποιοτικά, διατροφής– με τη συνεισφορά ενδεχομένως και άλλων παραγόντων, έχουν συμβάλει με τη σειρά τους σε τέτοια φαινόμενα. Έτσι, το υπερβάλλον βάρος και η παχυσαρκία, είναι και αυτά ενοχοποιητικά στοιχεία καθώς εμπλέκονται στην παραγωγή διαφόρων ορμονών που επηρεάζουν το ξεκίνημα της εφηβείας. Για παράδειγμα, τα αυξημένα επίπεδα «λεπτίνης» (ορμόνη που βρίσκεται στο λίπος), δίνουν σήμα στον εγκέφαλο για την πρώιμη εκκίνηση της ήβης. Άλλοι ενοχοποιητικοί παράγοντες είναι τα φυτο-οιστρογόνα και εξωγενείς χημικές ουσίες που βρίσκονται κυρίως σε τροφές φυτικής προέλευσης. Τα γονίδια παίζουν επίσης κυρίαρχο ρόλο. Πολλές φορές, αυτό που έχει συμβεί στη μαμά, το μπαμπά, ή και στις οικογένειες των γονιών, βλέπουμε να επαναλαμβάνεται και στα παιδιά. Το οικογενειακό ιστορικό μας βοηθάει πολύ στο να καταλάβουμε γιατί συμβαίνει κάτι σε ένα παιδί.

Με ποιο τρόπο γίνεται η διάγνωση της «πρώιμης ήβης»;

Το πρώτο που πρέπει να τεκμηριώσει ένας γιατρός, είναι εάν η έναρξη της ήβης είναι πρώιμη ή προχωρημένη. Εάν είναι πρώιμη, πρέπει να υπάρξει  κλινική και αιτιολογική διερεύνηση για τον αποκλεισμό οποιαδήποτε παθολογίας. Τα κέντρα που ελέγχουν την έναρξη της ήβης βρίσκονται στον εγκέφαλο. Επομένως, σε σπάνιες περιπτώσεις κάποιος όγκος ή κύστη μπορεί να έχουν ενεργοποιήσει την «πρώιμη ήβη». Υπάρχουν και κάποιες περιπτώσεις στις οποίες όγκοι των ωοθηκών ή των όρχεων, αυτόνομα παράγουν οιστρογόνα ή ανδρογόνα και έχουμε μία κλινική εικόνα ήβης που οφείλεται όμως σε περιφερικά αίτια (όχι του εγκεφάλου). Εφόσον λοιπόν αποκλειστούν τα παθολογικά αίτια, ο γιατρός θα πρέπει να ελέγξει κάποια παρακλινικά ευρήματα για να καθορίσει την εξέλιξη της πρώιμης ήβης. Αυτά που ελέγχονται είναι: η οστική ηλικία -η οποία είναι πάντα προχωρημένη-, συγκεκριμένες ορμόνες (γοναδοτροφίνες, στεροειδή του φύλου) και μέσω υπερηχογραφήματος το μήκος της μήτρας και ο όγκος των ωοθηκών.

Υπάρχει κάποια φαρμακευτική θεραπεία που μπορεί να ακολουθήσει το παιδί;

Υπάρχουν θεραπείες διακοπής της ήβης με τις οποίες στην ουσία ξεγελάμε το σύστημα που ενεργοποιεί την εφηβεία. Γίνονται με απόλυτα φυσιολογικό τρόπο και δεν εμπεριέχουν κανένα κίνδυνο ή παρενέργειες. Πολύ περιγραφικά να πω ότι με μία υποδόρια ένεση που γίνεται σε άλλοτε άλλο μεσοδιάστημα από 1 έως 3 μήνες ανάλογα με την περίπτωση, χορηγούμε στο παιδί μία ορμόνη που παράγει και ο ίδιος ο οργανισμός (LHRH) και εμπλέκεται στην έναρξη αλλά και την εξέλιξη της ήβης. Είναι μία ανώδυνη για το παιδί μέθοδος, που δε θα πρέπει όμως να ξεκινάει προτού διευκρινιστεί αν πρόκειται για πρώιμη ή προχωρημένη ήβη και αν το παιδί πρόκειται να επωφεληθεί από την θεραπεία αυτή είτε όσον αφορά στο τελικό ανάστημα είτε από πλευράς ψυχολογικής και ψυχο-κοινωνικής.

Μπορούν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες μεγαλώνει το παιδί -οικογενειακό περιβάλλον-, να γίνουν το έναυσμα για «πρώιμη παιδική ήβη»;

Σαφώς το οικογενειακό περιβάλλον παίζει καταλυτικό ρόλο. Όσο πιο ελεύθερο είναι, όσο πιο πολύ αγάπη, παροχή τροφής και φροντίδας δίνει, τόσο πιο γρήγορα θα ξεκινήσει η διαδικασία ωρίμανσης του παιδιού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τα παιδιά του 3^ου κόσμου που υιοθετούνται σε Ευρωπαϊκές χώρες. Εκδηλώνουν πρώιμη ήβη σε ηλικίες των 5, 6, ή 7 το αργότερο, πράγμα που δείχνει ότι αυτά τα αποκλισμένα από αγάπη, φαγητό και φροντίδα παιδιά, βρίσκονται ξαφνικά σε οικογένειες όπου υπάρχει υπέρ-προσφορά όσων στερήθηκαν και εκδηλώνουν ήβη. Η μεταφορά αυτού του παραδείγματος στο οικογενειακό περιβάλλον απαντάει στην ερώτηση για το αν οι οικογενειακές συνθήκες μπορούν αν γίνουν η αφετηρία μίας πρώιμης ήβης.

Ποιες επιπλοκές μπορεί να επιφέρει αυτή η κατάσταση, τόσο σωματικά όσο και ψυχολογικά;

Η μεγαλύτερη δυσκολία στα κορίτσια, είναι όταν έχουμε πρόωρη εμφάνιση της εμμήνου ρύσης. Είναι μία κατάσταση που θα πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα καθώς θα επηρεάσει το τελικό ανάστημα του παιδιού. Δηλαδή, εάν έχουμε ξεκίνημα της ήβης (έναρξη στήθους) ενώ το ύψος του παιδιού είναι κάτω από 1.30 cm, τότε υπάρχει μεγάλος κίνδυνος το τελικό του ύψος να μη ξεπεράσει το 1.55 cm. Πέρα από την σωματική επίπτωση, φανταστείτε τι ψυχολογική φόρτιση μπορεί να υποστεί ένα κοριτσάκι με περίοδο στην ηλικία των 7-8-9 ετών ή και μικρότερο ακόμα.

Τώρα, όσον αφορά τα αγόρια, οι επιπτώσεις της πρώιμης ήβης είναι οι ίδιες με τα κορίτσια, το αίτιο όμως μπορεί να είναι συχνότερα παθολογικό, και γι’αυτό χρειάζεται διεξοδική διερεύνηση. Πρέπει να σημειώσω ότι στα αγόρια είναι πιο συχνή η «καθυστέρηση της ήβης», η οποία όμως έχει και αυτή τις αρνητικές συνέπειές της. Φανταστείτε τη ψυχολογική πίεση ενός έφηβου αγοριού με μικρό ανάστημα αλλά και μη κανονική για την ηλικία ανάπτυξη των όρχεων ή της τριχοφυΐας του σώματος. Επομένως, υπάρχουν σημαντικές σωματικές και ψυχολογικές επιπτώσεις, οι οποίες καθιστούν την θεραπεία άκρως απαραίτητη.

Με ποιο τρόπο μπορούν οι γονείς να προλάβουν την έναρξη μίας «πρώιμης ήβης»;

Κατ΄αρχήν να πω ότι ένα μεγάλο λάθος που κάνουν οι γονείς, είναι ότι με το που τελειώνουν τα εμβόλια σταματάνε και οι επισκέψεις στον παιδίατρο, εκτός και αν το παιδί αρρωστήσει. Εφόσον δεν υπάρχει έστω και μία ετήσια επίσκεψη, είναι αδύνατο για τον παιδίατρο να εκτιμήσει εάν η σωματική και πνευματική ανάπτυξη του παιδιού εξελίσσεται φυσιολογικά. Συνεπώς, οι γονείς απευθύνονται σε εμάς όταν πλέον η «πρώιμη ήβη» βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο, πράγμα το οποίο κάνει τη θεραπεία ακόμα πιο δύσκολη και τα αποτελέσματά της ίσως πιο φτωχά. Η δική μου συμβουλή προς τους γονείς, είναι όλα τα παιδιά, τουλάχιστον μία φορά το χρόνο να επισκέπτονται τον παιδίατρο τους. Πρέπει να καταλάβουνε οι Έλληνες γονείς ότι ο παιδίατρος δεν είναι μόνο για τις αρρώστιες. Άλλωστε η πρόληψη είναι και η καλύτερη θεραπεία.

Πόσο συχνή είναι η εκδήλωση «πρώιμης παιδικής ήβης» στην Ελλάδα;

Είναι αρκετά συχνό το φαινόμενο της πρώιμης ήβης κυρίως στα κορίτσια και ίσως αυτό να συμβαδίζει και με την αύξηση της παχυσαρκίας στη χώρα μας.

Τι θα συμβουλεύατε τους γονείς που αντιμετωπίζουν μία τέτοια κατάσταση; Πως μπορούν οι ίδιοι να κρατήσουν την ισορροπία στη σχέση τους με το παιδί;

Το παιδί αλλάζει συμπεριφορά από τα πρώτα στάδια που ξεκινάει η εφηβεία. Δηλαδή γίνεται πιο αντιδραστικό, πιο απόλυτο και ιδιαίτερα απαιτητικό. Αυτό που είναι δύσκολο για τους γονείς, είναι να κατανοήσουν ότι το παιδί τους δεν είναι πλέον «παιδί» αλλά «έφηβος». Αν δεν προσαρμόσουν τη συμπεριφορά τους στη νέα αυτή κατάσταση, θα υπάρχουν συνεχείς συγκρούσεις και εντάσεις. Εμείς τους εξηγούμε ότι οι αλλαγές που συμβαίνουν στο παιδί τους δεν είναι μόνο σωματικές αλλά αφορούν και τη συμπεριφορά τους, αφού πλέον ως έφηβοι έχουν διαφορετικές ανησυχίες και σκέψεις. Εάν καταφέρουν να το κατανοήσουν αυτό, η κατάσταση στο σπίτι θα ομαλοποιηθεί και θα μπορέσουν να έχουν μία αρμονική σχέση με το παιδί τους.

Σημαντικά χρονικά ορόσημα για την ανάπτυξη του παιδιού

* Ο αστερίσκος στον τίτλο του άρθρου δηλώνει πως το άρθρο απευθύνεται κυρίως σε μη ειδικούς.