Σωτήρης Κανταρτζής, Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής, Επιστημονικός συνεργάτης Γ’ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής Γ.Ν. ΑΧΕΠΑ
Με τον όρο άνοια αναφερόμαστε στην προοδευτική έκπτωση των γνωσιακών εγκεφαλικών λειτουργιών (μνήμη, κρίση, προσανατολισμός, αφαιρετική ικανότητα, ικανότητα σχεδιασμού ενεργειών κλπ), η οποία έχει ως αποτέλεσμα τον περιορισμό της καθημερινής δραστηριότητας του ασθενούς και η οποία οδηγεί μακροπρόθεσμα στην ανάγκη για φροντίδα από τρίτους. Υπάρχουν διάφορες αιτίες άνοιας, κάποιες από τις οποίες είναι αναστρέψιμες σε ορισμένες περιπτώσεις. Η πιο συνηθισμένη μορφή άνοιας είναι η νόσος Αλτσχάιμερ (Alzheimer). Σ’ αυτήν, τα εγκεφαλικά κύτταρα με την πάροδο του χρόνου υφίστανται αλλοιώσεις, δεν μπορούν να λειτουργήσουν φυσιολογικά και τελικά καταστρέφονται. Ο δεύτερος πιο συχνός τύπος άνοιας, που πολλές φορές συνυπάρχει με τον πρώτο, είναι η λεγόμενη πολυεμφρακτικού τύπου ή αγγειακή άνοια. Στις περιπτώσεις αυτές λόγω βλαβών στα αγγεία, γίνεται κακή αιμάτωση του εγκεφάλου και τα εγκεφαλικά κύτταρα καταστρέφονται εξ αιτίας της έλλειψης οξυγόνου.
Η άνοια εμφανίζεται συνήθως μετά την ηλικία των 65 (πιθανώς το «τίμημα» της αύξησης του μέσου όρου ζωής) και η συχνότητά της αυξάνεται με την ηλικία: στις ηλικίες 65-69 ετών φτάνει το 2%, αυξάνεται σε 5% στα άτομα 75-79 ετών, ξεπερνά το 20% στις ηλικίες 85-89 ετών, ενώ ένα στα τρία άτομα άνω των 90 ετών υποφέρει από άνοια .
Ποια είναι τα συμπτώματα;
Οι περισσότεροι ταυτίζουν την έννοια της άνοιας με την απώλεια της μνήμης. Αν και η εξασθένηση της μνήμης αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά γνωρίσματα, η άνοια συνεπάγεται πολύ περισσότερα προβλήματα. Τα συμπτώματα της άνοιας γενικότερα είναι:
- Εξασθένηση της μνήμης: αρχικά, τα άτομα με άνοια ξεχνούν κυρίως πρόσφατα γεγονότα, όπως κάτι που ειπώθηκε πριν από λίγο ή τι ήθελαν να κάνουν. Αργότερα, ξεχνούν επίσης παλαιότερα γεγονότα.
- Προβλήματα προσανατολισμού: κάποιος που υποφέρει από άνοια χάνεται εύκολα ή ξεχνάει πού βρίσκεται.
- Δυσκολία μελλοντικών σχεδίων: ένας ασθενής με άνοια μπορεί να δυσκολεύεται να κλείσει ένα ραντεβού.
- Διαταραχές της σκέψης: οι άνθρωποι με άνοια εμφανίζουν δυσκολία στο λόγο ή στους μαθηματικούς υπολογισμούς.
- Δυσκολία σε ορισμένες καθημερινές πράξεις: το ντύσιμο, για παράδειγμα, δεν είναι πια τόσο εύκολο.
- Αλλαγή στοιχείων του χαρακτήρα: εμφανίζονται διαταραχές στη συμπεριφορά. Τα άτομα με άνοια είναι ταραγμένα, συχνά ανήσυχα τη νύχτα, ορισμένες φορές καχύποπτα ή επιθετικά.
- Η σταδιακή έκπτωση της εγκεφαλικής λειτουργίας έχει ως αποτέλεσμα ο ασθενής να εξαρτάται όλο και περισσότερο από τη φροντίδα των άλλων.
Θεραπευτική προσέγγιση της άνοιας
Η άνοια είναι μια νόσος που προοδευτικά εξελίσσεται. Αν και οι έρευνες σε παγκόσμιο επίπεδο είναι εντατικές και συνεχώς προκύπτουν καινούρια δεδομένα, δεν υπάρχει «ολοκληρωτική» θεραπεία της νόσου. Εντούτοις, τα φάρμακα και οι άλλες παρεμβάσεις, μπορεί να επιβραδύνουν την εξέλιξη της νόσου, να προσφέρουν καλύτερη ποιότητα ζωής στους ασθενείς και να ελαττώσουν το βάρος φροντίδας για την οικογένεια.
Μόλις υπάρξει υποψία άνοιας, θα πρέπει να ακολουθήσει πλήρες ιατρικό ιστορικό, σωματική εξέταση και εργαστηριακές εξετάσεις. Εάν ο άρρωστος πάσχει από θεραπεύσιμης αιτιολογίας άνοια, η θεραπεία κατευθύνεται προς την αντιμετώπιση της υποκείμενης διαταραχής.
Η γενική θεραπευτική προσέγγιση των ανθρώπων που πάσχουν από άνοια αφορά στη χορήγηση υποστηρικτικής σωματικής φροντίδας, ψυχολογικής υποστήριξης των αρρώστων και των οικογενειών τους και φαρμακολογική φροντίδα των ειδικών συμπτωμάτων, που περιλαμβάνουν και την διαταραγμένη συμπεριφορά.
Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το κλειδί είναι η έγκαιρη, πρώιμη χορήγηση αγωγής. Αν η θεραπεία ξεκινήσει όταν ακόμα τα συμπτώματα είναι σχετικά ήπια, ο ασθενής θα μπορεί να έχει καλύτερη λειτουργικότητα για μεγαλύτερο διάστημα.
Οι τεχνικές μνήμης βοηθούν όταν συνδυάζονται με τη φαρμακευτική αγωγή. Παρακάτω θα βρείτε μερικές πρακτικές συμβουλές. Μιλήστε επίσης με το γιατρό σας, ο οποίος μπορεί να σας δώσει επιπλέον πληροφορίες.
- Διατηρήστε μια σταθερή καθημερινή ρουτίνα. Είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους να κρατάτε σε εγρήγορση τη μνήμη σας.
- Χρησιμοποιείστε μια ατζέντα ή ένα σημειωματάριο. Μπορείτε να σημειώνετε σε ένα ημερήσιο ημερολόγιο τις καθημερινές δουλειές, υποχρεώσεις και δραστηριότητες που έχετε προγραμματίσει ή θέλετε να κάνετε.
- Χρησιμοποιήστε πίνακες ανακοινώσεων. Μπορείτε να καρφιτσώσετε εκεί σημειώματα, χρονοδιαγράμματα, ιδέες κλπ. και αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναλλακτικά ή παράλληλα με την ατζέντα. Οι πίνακες ανακοινώσεων αποτελούν πολύ καλό οπτικό μέσο υπενθύμισης. Τα πρόσωπα που φροντίζουν τον ασθενή μπορούν επίσης να τοποθετούν εκεί υπενθυμίσεις για δραστηριότητες ή την ημερομηνία.
- Βάλτε ετικέτες στα πράγματα. Οι ετικέτες μπορούν να σας βοηθήσουν να αναγνωρίζετε τα πράγματα σας. Σας υπενθυμίζουν πού είναι το καθετί ή σας θυμίζουν να κλειδώσετε την πόρτα και τα παράθυρα το βράδυ. Οι ετικέτες αποτελούν επίσης σημαντική βοήθεια για την υπενθύμιση της λήψης των φαρμάκων σας.
- Τηλεφωνικοί κατάλογοι και αριθμοί τηλεφώνου. Κρατάτε τον τηλεφωνικό σας κατάλογο δίπλα στο τηλέφωνο. Γράψτε όλα τα σημαντικά τηλέφωνα σε μία σελίδα, σε εμφανές σημείο.
- Συγκεντρώστε τα σημαντικά αντικείμενα σε κεντρικά σημεία. Συνηθίστε να βάζετε πάντοτε τα κλειδιά, τα χρήματα, τα γυαλιά και τα χάπια σας στο ίδιο μέρος.
- Ρολόγια με ένδειξη ημερομηνίας. Τα ρολόγια με ένδειξη ημερομηνίας σε όλα τα δωμάτια του σπιτιού σας βοηθούν να θυμάστε, να ξέρετε τι μέρα και ώρα είναι, και τα πράγματα που πρέπει να γίνουν σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια.
- Καθημερινές εφημερίδες. Οι εφημερίδες σας κρατούν σε επαφή με τα πράγματα, αλλά λειτουργούν και ως μέσο υπενθύμισης της ημερομηνίας.
Χρήσιμες συμβουλές για τη φροντίδα ατόμων που πάσχουν από άνοια
- Βάση της σχέσης αποτελεί ο απόλυτος και ανεπιφύλακτος σεβασμός και η αγάπη για τον ασθενή, και η αποδοχή του ατόμου αυτού με την ασθένειά του. Αποδοχή του ασθενή και της κατάστασης σημαίνει να θέτουμε όρια, να αναλαμβάνουμε ευθύνες και πρωτοβουλίες, να παρέχουμε καθοδήγηση. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να αντιδρούμε στη συμπεριφορά του ασθενή με ώριμο τρόπο και να μην τον φέρνουμε σε δύσκολη θέση.
- Αν δεν επικοινωνήσετε συναισθηματικά, δεν θα τα καταφέρετε να εισέλθετε στον εσωτερικό κόσμο της αντίληψης και της συμπεριφοράς του ασθενή, να κατανοήσετε τα συναισθήματά του. Αν μειώσετε τις προσπάθειές σας να καταλάβετε, υπάρχει κίνδυνος να αρχίσετε να αντιμετωπίζετε τα άτομα με άνοια ως αντικείμενα φροντίδας και όχι ως πρόσωπα. Ωστόσο, υπάρχουν και όρια: δεν γίνεται να τα καταλαβαίνουμε όλα και δεν υπάρχει μια θεωρία κατάλληλη για κάθε παρεκτροπή της συμπεριφοράς.
- Η ειλικρίνεια και η ευθύτητα έρχονται να επιβεβαιώσουν την κατανόηση και το σεβασμό. Πρέπει να είστε απόλυτα ειλικρινείς, με την προϋπόθεση ότι αυτό δεν θα βλάψει ούτε θα πληγώσει τον ασθενή. Το να υποκρίνεστε ότι τρέφετε μεγαλύτερο σεβασμό για τον ασθενή από ό,τι στην πραγματικότητα υπονομεύει τις σχέσεις. Οι άνθρωποι αντιδρούν στα ψεύτικα φιλικά προσωπεία, στην αμφιβολία, στο τεχνητό παιχνίδι ρόλων, στις συναντήσεις χωρίς συναίσθημα. Τα άτομα με άνοια το παρατηρούν αυτό και γίνονται αρνητικά ή κλείνονται στον εαυτό τους – η φροντίδα ατόμων με άνοια σημαίνει να είστε πραγματικά διαθέσιμοι, με όλη την ικανότητά σας για στοργή και αγάπη.
- Είναι σημαντικό να καταλάβετε τον εσωτερικό κόσμο του ασθενή, να προβλέπετε τα σχέδιά του, να τροφοδοτείτε και να ενισχύετε ξανά και ξανά ένα μικρό αίσθημα επιτυχίας. Συμπεριφερθείτε σαν προπονητής του τένις που πετάει το μπαλάκι στο μαθητή με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί να του το επιστρέψει.
- Δημιουργήστε μια σταθερή καθημερινή ρουτίνα με μικρές τελετουργίες (από το πλύσιμο των χεριών, την προσευχή, την ετοιμασία του φαγητού και το καθάρισμα ως το να τραγουδάτε ή να χορεύετε λίγο, πριν από τον ύπνο). Ενεργοποιήστε τον ασθενή στο πλαίσιο της ρουτίνας του, χωρίς να έχετε υπερβολικά μικρές ή μεγάλες απαιτήσεις. Πρέπει να χρησιμοποιεί τις ικανότητες που διαθέτει, γιατί ο αυτοσεβασμός εξαρτάται από τη χρήση τους. Προσπαθήστε διακριτικά να γίνετε κομμάτι και κοινωνός των παλιών συνηθειών και των αναμνήσεων του ασθενή.
- Η σωματική εγγύτητα, το άγγιγμα των χεριών, οι χειρονομίες και οι ματιές, τα σφιχτά αγκαλιάσματα, η εξωτερίκευση των συναισθημάτων σας δημιουργούν μια ζεστή αίσθηση ασφάλειας, εγγύτητας και καθησυχάζουν τον ασθενή.
- Προσπαθήστε να μεταδώσετε στον ασθενή ηρεμία: επιτρέψτε ασυνήθιστες συμπεριφορές, φανείτε πιο ανεκτικοί στην παράξενη συμπεριφορά και φροντίστε να μην θέσει τον εαυτό του σε κίνδυνο ο συγγενής σας. Αντισταθείτε στην παρόρμηση να παρέμβετε και αναρωτηθείτε κατά καιρούς ποια είναι η σημασία μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς και ποια «ευχαρίστηση» κρύβεται πίσω από αυτή.
- Βρείτε τρόπους να εκτονώνεστε και να ανακουφίζεστε. Οι άνθρωποι δεν είναι φτιαγμένοι να κουβαλούν διαρκώς τέτοια φορτία μόνοι τους. Ασχοληθείτε με το σώμα σας, τις σχέσεις και τα ενδιαφέροντά σας και ζητήστε εξωτερική βοήθεια εγκαίρως. Όσο νωρίτερα πάρετε βοήθεια, για τόσο περισσότερο καιρό θα μπορείτε να φροντίζετε ένα άτομο με άνοια.
- Μη διστάσετε να συμβουλευτείτε το γιατρό σας αν έχετε απορίες.
Ένα πολύ σημαντικό ζήτημα που πολλές φορές δεν έχει την απαιτούμενη προσοχή, είναι οι ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις στα μέλη της οικογένειας των ανοϊκών ασθενών. Τα αγαπημένα πρόσωπα που φροντίζουν τον άρρωστο παλεύουν με αισθήματα ενοχής, στεναχώριας, θυμού και εξάντλησης καθώς παρακολουθούν την βαθμιαία αποδιοργάνωση του μέλους της οικογένειάς τους. Ένα συχνό πρόβλημα που παρουσιάζεται σε όσους φροντίζουν τους ασθενείς είναι ότι θυσιάζονται στην εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Αυτή η βαθμιαία αναπτυσσόμενη δυσαρέσκεια από την αυτοθυσία συχνά απωθείται λόγω των συναισθημάτων ενοχής που προκαλεί.
Ο ψυχίατρος μπορεί να βοηθήσει τα άτομα που έχουν αναλάβει τη φροντίδα των ασθενών να καταλάβουν την πολύπλοκη ανάμιξη των συναισθημάτων που συνοδεύουν την παρακολούθηση της έκπτωσης ενός αγαπημένου τους προσώπου, να βοηθήσουν να κατανοηθούν και να δώσουν τον χώρο να εκφραστούν αυτά τα συναισθήματα. Τέλος πρέπει να δοθεί προσοχή στις τάσεις να κατηγορούν τον εαυτό τους ή άλλους για την νόσο του αρρώστου και να εκτιμάται ο ρόλος που ο ανοϊκός άρρωστος διαδραματίζει στη ζωή των μελών της οικογενείας.
Σωτήρης Κανταρτζής
Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής
Επιστημονικός συνεργάτης Γ’ Πανεπιστημιακής Ψυχιατρικής Κλινικής Γ.Ν. ΑΧΕΠΑ
RememBRAIN για ενίσχυση μνήμης