Διαπρέποντας

Για πολλούς λόγους: Επειδή αυτός ο επιστήμονας, ο Χαράλαμπος Μουτσόπουλος, είναι ένας εκ των κορυφαίων Ελλήνων, και εκ των κορυφαίων του κόσμου στην επιστήμη του, εξ ου και «διεθνής» η βιογραφία του. Αλλά και επειδή η πορεία ζωής αυτού του επιστήμονα είναι ένα συναρπαστικό ταξίδι μάθησης, γνώσης, καινοτομίας, συγκρούσεων — εντέλει, το ταξίδι ενός διαπρεπούς ανθρώπου, που διαρκεί δεκαετίες. Αλλά και επειδή αυτή ακριβώς η πορεία μάς φέρνει σε επαφή με τη ίδια μας τη χώρα, με ιδιομορφίες και παθογένειες που εμπόδισαν και εμποδίζουν πολλούς.

Η πορεία του Χαράλαμπου Μουτσόπουλου ξεκινά στα πρώιμα μεταπολεμικά Ιωάννινα και συναντά γρήγορα το πάθος της ζωής του, την Ιατρική («Εραστές θέλει η Ιατρική», θα έλεγε αργότερα σε μελλοντικούς του συνεργάτες, αλλά και σε κάποιους ανέραστους που λάκισαν). Το πάθος τρέφεται με μάθηση, και η μάθηση τρέφεται με μαθητεία. Η μαθητεία οφείλει να είναι πολύπλευρη ώστε η πληροφορία να μπορεί να συντεθεί και να οδηγήσει σε γνώση. Ο Μουτσόπουλος περνά τις καλοκαιρινές του διακοπές μαθαίνοντας τεχνικές σε εργαστήρια, αλλά οι τεχνικές είναι που τον κάνουν να συνομιλεί με τους τρόπους που λειτουργεί το σώμα μας, τα παθογόνα εκτός αυτού, και ο κόσμος ολόκληρος. Το τέλος των σπουδών του έχει μόνο έναν, προφανή, προορισμό: εκεί που, τη δεκαετία του ’70, συντελείται η επιστημονική και βιοτεχνολογική πρωτοπορία, στις ΗΠΑ. Με ένα αδιανόητο θάρρος ξεκινά, εξαπλώνει τον νου του, ασκείται, δημιουργεί, ανακαλύπτει. Εστιάζει στην ανοσολογία και την αντιμετωπίζει ως ένα σύνολο γρίφων-προκλήσεων. Αναζητά ανθρώπους που θα τον εμπνεύσουν και θα τον διδάξουν. Και σύντομα εξελίσσεται ο ίδιος σε μέντορα. Μια πορεία προς την κορυφή της ανοσολογίας των ΗΠΑ, και του κόσμου, που ο ίδιος επιλέγει να ανακόψει, με μια νέα πρόκληση.

Νεότατος έρχεται να αναλάβει την έδρα της Παθολογίας στη νεοσύστατη Ιατρική Σχολή Ιωαννίνων. Είναι κάτι αδιανόητο στις μέρες μας, της βραδείας, συχνά νωθρής και άφωνης, ακαδημαϊκής εξέλιξης, είναι μια επιστημονική κοσμογονία, είναι μια επανάσταση εκ του μηδενός. Με πολλά εμπόδια. Δημόσια και ιδιωτικά. Περιγράφονται γλαφυρά, όσο γλαφυρά τα ζήσαμε ορισμένοι, έστω και στο τέλος αυτού του κεφαλαίου της πορείας: ήμουν από τις τελευταίες ομάδες φοιτητών που πρόλαβαν την εκπαίδευσή τους στην παθολογία την εποχή του Μουτσόπουλου. Η καθημερινή επίσκεψη ήταν τελετουργία. Δέους και μάθησης. Δεν ήταν κάποιο καθηγητικό ιεραρχικό ταμπού που σου επέβαλλε να στέκεσαι προσοχή (εσύ αλλά και όλοι οι συνεργάτες του, από τον νεότερο μέχρι τον πλέον έμπιστό του), δεν ήταν ο χαρακτήρας larger-than-life. Αυτό που επέβαλλε δέος, αυτό που ήταν larger-than-life, ήταν η γνώση. Ήταν ότι είχες μπροστά σου έναν άνθρωπο που έγραφε κεφάλαιο στον Harrison (το παντοτινό ιατρικό εγκόλπιο της Παθολογίας), και που σου έδειχνε πώς είναι να γνωρίζεις πολλά, και να γνωρίζεις σωστά. Θυμάμαι ακόμη ολοζώντανα τη στιγμή που ήρθε η σειρά μου να δεχτώ ερώτηση — και την ερώτηση τη θυμάμαι, και τη λακωνική απάντησή μου. Παράσημο το έχω ότι ήταν σωστή.

Αυτό που έχτισε ο Μουτσόπουλος στα Ιωάννινα δεν περιγράφεται εύκολα: μέσα σε λίγα χρόνια δημιούργησε ένα κέντρο παγκόσμιας εμβέλειας στην ανοσολογία και τη ρευματολογία, αλλά ταυτόχρονα αναζήτησε και τους καλύτερους, τους πρωτοπόρους, σε κάθε άλλον τομέα της Παθολογίας — ορισμένες φορές χωρίς επιτυχία, ελέω αγκυλώσεων, συμφερόντων και γραφειοκρατίας που στάθηκαν απέναντί του. Και δεν είναι τόσο αυτό το κέντρο η κληρονομιά του, όσο οι μαθητές του, αυτοί που μάθανε πώς πρέπει να μαθαίνουν, και πώς να ερευνούν. Κάποιοι από αυτούς και πώς να διδάσκουν. Πώς να συνθέτουν ιστορικό και κλινική εξέταση, πώς να μην περιορίζουν μυωπικά τη διάγνωση σε ένα όργανο ή ένα σωματικό σύστημα. Πώς να αναρωτιούνται, και πώς να μετατρέπουν την ερώτηση σε πείραμα, και πώς να ερμηνεύουν το πείραμα. Αυτό που άφησε ο Μουτσόπουλος πίσω του, και πώς το χειρίστηκαν επίγονοι, διάδοχοι, μαθητές και ευεργετηθέντες, είναι μια άλλη, πονεμένη ενίοτε (το γράφει και ο ίδιος), ιστορία.

Πολεμώντας τις παθογένειες του συστήματος

Επόμενος σταθμός, η Αθήνα. Εκλέγεται εντέλει Καθηγητής στο Καποδιστριακό. Μεγαλύτερες οι προκλήσεις, μεγαλύτερες οι αντιδράσεις, μεγαλύτερες οι δυναμικές. Μεγαλύτερες και οι συγκρούσεις. Ο Μουτσόπουλος είναι συγκρουσιακός και άνθρωπος που τολμά να εκφράσει τη γνώμη του χωρίς πολλή διπλωματία. Αναπόφευκτα, στην Αθήνα, γίνεται ο άνθρωπος που θα πολεμήσει τις παθογένειες του συστήματος. Τις παραδοσιακές παλινδρομήσεις, τα κεκτημένα φοιτητικών συλλόγων που αντιμάχονται τη γνώση (και την ίδια την έννοια του «φοιτάν»). Ακόμη και σήμερα, αδιάκοπα, στηλιτεύει την ακαδημαϊκή ενδογαμία, τον νεποτισμό, την εκλογή πανεπιστημιακών δασκάλων άνευ επαρκών ερευνητικών προσόντων, άνευ εμβελείας. Η εμβέλεια του ίδιου ασύλληπτη: ρωτάς επιστήμονες σε πέντε ηπείρους, για παράδειγμα, για το σύνδρομο Sjogren, και το πρώτο όνομα που θα σου πουν είναι το δικό του. Όνομα σημείο αναφοράς, διαχρονικό. Και η αναφορά δεν περιορίζεται στο παρελθόν και το παρόν: πολλοί από τους συνεργάτες του στην Αθήνα συνέχισαν, σε κορυφαία ιδρύματα του κόσμου, να διδάσκουν περί μάθησης και γνώσης και αριστείας.

Νέα πρόκληση, ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων: θέλει εξορθολογισμό το φάρμακο, η αγορά του, η συνταγογράφησή του. Θέλει παιδεία και αμεσότητα. Θέλει καθημερινό πόλεμο με βολεμένους και «παραδοσιακές» πρακτικές. Θέλει λίστες και επανεκτιμήσεις. Θέλει συγκρούσεις. Ενίοτε, το πολιτικό προσωπικό δεν είναι διατεθειμένο να τις κάνει. Στίγμα σύντομο στον ΕΟΦ, αλλά καθοριστικό. Οδοδείκτης που παραμένει αναξιοποίητος.

Η Εθνική Βιβλιοθήκη αποτέλεσε μια από τις πλέον πρόσφατες περιπέτειές του: αναλαμβάνοντας τη διεύθυνσή της, ξεκίνησε την πορεία εκσυγχρονισμού της, οραματιζόμενος μια νέα επαφή του ευρύτερου κοινού μαζί της, με το βιβλίο, με τη γνώση, και πάλι, τελικά.

Και καταλήγει η πορεία ζωής του Μουτσόπουλου στην υπέρτατη πρόκληση, ένα έργο εν εξελίξει ελπίζω: Εκλέγεται στην Ακαδημία Αθηνών. Αλλά η εκλογή του, για τον ίδιο, δεν είναι απλά μια τεράστια τιμή, ένας θρόνος δικαίωσης. Είναι μια αφορμή, μια αποστολή, να ξυπνήσει η Ακαδημία. Περιλαμβάνει το βιβλίο, στις τελευταίες του σελίδες, ένα είδος μανιφέστου του Μουτσόπουλου για το τι οφείλει να είναι η Ακαδημία. Να γίνει ενεργή, να γίνει παρεμβατική, να γίνει μέντορας όλων υμών των υπολοίπων. Να κινητοποιήσει τη φιλομάθεια, να διδάξει τη σημασία του αριστεύειν. Άλλωστε, κάπως έτσι μεταφράζεται ο τίτλος του βιβλίου στα ελληνικά, ως «Πάθος για την αριστεία». Αλλά επειδή τον όρο τον παρερμηνεύουν, κατά το δοκούν, πολλοί τα τελευταία χρόνια, θα το μετέφραζα, ελεύθερα, ως «Παρόρμηση να διαπρέπεις». Να εφορμάς σε ό,τι κάνεις σαν να είσαι εσύ ο μόνος που μπορείς να το κάνεις, ανακαλύπτοντας στην πορεία συμπολεμιστές.

Γιατί, αυτό που με δίδαξε ο Μουτσόπουλος, και μου θύμισε κάθε σελίδα του βιβλίου του, είναι πως η επιστήμη στην υπηρεσία του ανθρώπου είναι πόλεμος. Ενάντια στην απλή διεκπεραίωση, την αρτηριοσκλήρυνση, την ίντριγκα, την παραδοπιστία. Είναι ζωή και έργα διαπρέποντος πολίτη.

ΥΓ1. Δεν έχει να φοβηθεί κανείς από την αγγλική γλώσσα του βιβλίου: ο λόγος του Μουτσόπουλου είναι πηγαίος, απλός, παρορμητικός, σε παίρνει μαζί του στο συναρπαστικό ταξίδι χωρίς πολλές-πολλές φιοριτούρες.

ΥΓ2. Οφείλω να το δηλώσω, κι ας μην το θεωρώ σύγκρουση συμφερόντων: Πριν από 17 χρόνια, προσπαθώντας να διοργανώσω το παγκόσμιο συνέδριο για τη βρουκέλλωση και τη θεραπεία της, έπεσα σε έναν παράξενο τοίχο — μεγάλη ιστορία. Χωρίς την καταλυτική του παρέμβαση δεν θα είχε γίνει ποτέ αυτό το συνέδριο, που ένας κορυφαίος τού CDC το μνημονεύει ως αναφορά για το πώς μελετάμε παθογόνα. Αλλά τότε δεν ήξερα καν ότι ως φοιτητής ο ίδιος ο Μουτσόπουλος, εμπνευσμένος από έναν από τους πρώτους μέντορές του, είχε γοητευθεί και εστιάσει στην ίδια λοιμώδη νόσο. Οπότε, εκ των υστέρων οφείλω να του ζητήσω και μια συγγνώμη που δεν έκανα το (επιστημονικό μου) παν ώστε να φτιαχτεί κάποτε ένα εμβόλιο εναντίον της βρουκέλλωσης για τον άνθρωπο, όπως ονειρευόταν κι αυτός πριν από πολλές δεκαετίες.